Blokstelsel


Een blokstelsel is het geheel van technische en of procedurele voorzieningen en bepalingen dat het verkeer in, van en naar dat stuk spoor tussen twee stations regelt. Het is dus een functievervuller voor de functie treinseparatie op de vrije baan.
Het principe is dat verhinderd wordt dat er zich in een bepaald begrensd stuk spoor, het blok, meer dan één trein tegelijk kan bevinden.

Die treinsepararatie in het blok kan een separatie in tijd zijn of een separatie in plaats.

Een blokstelsel kan puur op afspraken en mondelinge of geschreven opdrachten berusten, het kan technisch beveiligd zijn met mechanische, elektromechanische of elektrische uitsluitingen, maar ook op het gebruik van (radio) communicatie gebaseerd zijn. In vrijwel alle gevallen worden in blokstelsels seinen gebruikt.
Het uitrijsein van een emplacement geeft toegang tot het blokstelsel (de vrije baan), het inrijsein van een emplacement geeft de trein toegang tot het station, waarbij het blok verlaten wordt. Als een stuk spoor tussen twee stations door middel van seinen in meerdere blokken verdeeld wordt spreken we van blokseinen.

Treinseparatie in tijd


Treinseparatie in tijd bestaat uit het ervoor zorgen dat er zoveel tijd tussen het vertrek van een trein en de daaropvolgende zit dat de tweede trein de eerste niet kan inhalen. Het is duidelijk dat hieraan risico's kleven. Als de vooroprijdende trein onverwacht tot stilstand komt of (te) langzaam rijdt. Als de machinist van de daaropvolgende trein dat niet op tijd waarneemt, door weersomstandigheden of obstakels op de lijn zal een kop staat botsing het gevolg zijn. Al heel vroeg werd duidelijk dat deze vorm van treinseparatie niet adequaat is voor frequent rijdende, of treinen die sneller dan stapvoets rijden. Dit soort systemen wordt wel aangeduid als "train order working". Een speciaal geval wordt wel aangeduid als "One engine in steam". Als maar een trein in staat is om te rijden, "onder stoom staat" en de andere treinen zich niet in het blok bevinden, kun e nauwelijks tegen een andere trein aan rijden. In Nederland komt dit principe niet meer voor tijden de normale exploitatie.

Treinseparatie in plaats


Om treinseparatie in plaats te realiseren gebruiken we het rijweg principe. Een stuk spoor wordt onderverdeeld in een of meer blokken die elk een eigen toegangssein hebben. Het bloksein. Daarnaast kan, als de gevraagde capaciteit het toelaat, een meersporig baanvak zo worden ingericht dat voor elke rijrichting een bepaald spoor wordt gereserveerd.

Waarschuwingsfuncties


Op de vrije baan komen meestal ook overwegen en andere waarschuwingsinstallaties voor. Die overwegen kunnen autonome installaties zijn, die door een overwegwachter lokaal of een treindienstleider op afstand worden bediend, of een door eigen aankondigingssysteem worden in- en uitgeschakeld. Het kan ook zijn dat ze door het bloksysteem worden bediend en/of dat de goede werking in de blokseinen wordt gecontroleerd of dat er een apart sein bij de overweg wordt geplaatst dat de naderende trein informeert over het al of niet gesloten zijn van de overweg. Ook hier worden oplossingsrichtingen vaak gedicteerd door wetten en regels, die per land, type bedrijf etc. kunnen verschillen.

Treintegriteit


Voordat een blok mag worden vrijgegeven voor een volgende trein moet zeker gesteld zijn dat die voorgaande trein het blok in zijn geheel het blok verlaten heeft. Er mag niet bijv. een afgebroken treindeel achtergebleven zijn. In iet automatische blokstelsels gebeurt dat in de regel door de sluitseincontrole door de blokwachter. Aan de achterste wagon van een trein wordt een rode lamp, het zgn sluitsein gehangen (of ingeschakeld), tegenwoordig ook wel een reflectorplaat. De blokwachter die het sluitsein van een voorbijrijdende trein waarneemt weet zo dat de trein nog intact is en kan het blok vrijmelden. In automatische blokstelsels neemt de continue/doorgaande treindetectie die functie over. Er bestaan ook wel automatische blokstelsels zonder doorgaande treindetectie, waar het risico op het achterblijven van een afgebroken treindeel bewust wordt geaccepteerd. In ERTMS Level 3, waar bewust van baangebonden treindetectiesystemen wordt afgezien moeten dus (weer) andere middelen gevonden worden om de treinintegriteitscontrole (TIM Train Integrety Monitoring) te realiseren.

Automatische en Niet-automatische blokstelsels


In niet-automatische blokstelsels bedienen blokwachters de blokseinen in, of vanuit, een blokpost. In automatische blokstelsels worden de seinen door de treinen bediend.
In Nederland komen niet-automatische blokstelsels niet meer voor, museumlijnen daargelaten.

Open en gesloten blokstelsels


In open blokstelsels staan de seinen in principe op veilig als er geen trein in het blok is en aan andere voorwaarden (zoals het niet gaande zijn van een treinbeweging in de tegenrichting) voldaan is. In gesloten blokstelsels komt het sein pas veilig als er een trein nadert, en uiteraard aan alle andere voorwaarden is voldaan.

Permissieve en niet-permissieve blokstelsels


We spreken van een permissief blok als een trein een blok waarvan het sein een niet veilig seinbeeld (een “rood variant”) toont mag passeren op initiatief van de machinist. Uiteraard zijn er regels en procedures die de machinist in acht moet nemen. Deze werkwijze komt vaak voor in combinatie met een automatisch blokstelsel en wordt wel aangeduid met de term “Automatisch Permissief Blok (APB), zoals bijvoorbeeld in de 4-draads APB blokstels in de Nederlandse B-relais beveiliging.

In een niet-permissief blok is het de machinist niet toegestaan een stoptonend sein op eigen initiatief te passeren.

Enkel of meersporige baanvakken


Op een enkelsporig baanvak moeten treinen in beide richtingen kunnen rijden. Het blok moet dus een voorziening voor rijrichtingkering hebben.
Op meersporige baanvakken zal er normaal gesproken voor beide rijrichtingen een voorkeursspoor zijn, waarbij de bloklengtes en plaatsing van de blokseinen voor de voorkeursrijrichting ontworpen zijn. Als rijen in de tegengestelde rijrichting op een spoor de uitzondering is, maar toch technisch beveiligd moet zijn, kan er gekozen worden voor beveiligd verkeerd spoor rijden. In het Nederlands dus beveiligd linkerspoor. Voor het verkeerd spoor rijden is er dan bijvoorbeeld geen onderverdeling van het baanvak in meerdere blokken, of is het aantal blokken en dus tussenseinen beperkt. Zijn beide (of meerdere) sporen voor het rijden in beide rijrichtingen ontworpen, dan spreken we in het Nederlands als regel van dubbel enkelspoor.

Absoluut Blok


Een absoluut blokstelsel is een gesloten, niet-permissief blokstelsel.

Niet automatische blokstelsels.


Niet automatische blokstelsels, ook wel manual block genoemd, zijn vrijwel altijd gesloten en niet-permissief.

Automatisch blok


In een automatisch blokstel worden de seinen door de treinen bediend. Ze vereisen daarom een treindetectiesysteem dat kan vaststellen dat een blok vrij is (spoorvrijmelding) voordat een bloksein toegang kan geven tot het blok. Meestal worden daarvoor spoorstroomlopen of assentellers gebruikt.

ERTMS Level 3 en CBTC


In ETCS Level 3 en in CBTC systemen wordt die spoorvrijmelding gebaseerd op de treinpositiemeldingen van de treinen in het systeem en treedt het treinbeheersingssysteem dus ook op als functievervuller voor de treinseparatie functie en realiseert tegelijk een automatisch glijdend-variabel blok. In hybride ETCS Level 3 is het blokstelsel automatisch en vast voor treinen die volgen op een trein zonder en automatisch met glijdend variabel blok voor treinen met (of volgend op) een trein met treinintegriteitscontrole.

Overige bloksystemen



Token Block


Token Block is een vorm van blokbeveliging waarbij de blokwachter een fysiek “token”, meestal een sleutel of een speciale fysieke staf, meegeeft aan de machinist van de trein, die hij daarmee toestemming verleent het blok in te rijden. Zolang het token in het bezit van de machinist is verhindert het blokinstrument dat het uit de stand stop komen van de blokseinen aan weerszijden van het blok.

Telefoonblok


In een telefoonblok systeem gebruiken de seinhuiswachters een telefoon (of een radio) verbinding om met elkaar te communiceren over het toelaten van een trein. In feite vervangt die spraakverbinding de vroegere “morse-achtige” communicatie via belsignalen en de elektro-mechanische bloktoestellen. Er zijn voorzieningen nodig om overwegwachters te laten meeluisteren met de gesprekken tussen de seinhuiswachters of zelf onderdeel van het proces te maken. Deze voorzieningen verschillen per land.


Radioblok


Radioblok is een bloksysteem waarbij de blokwachter of treindienstleider via radio een mondelinge toestemming verleent aan de machinist van de trein om een blok in te rijden

Radio Electronic Token Block


Radio Electronic Token Block (RETB) is een bloksysteem waarbij de tokens die toegang geven tot het blok elektronisch en meestal automatisch worden uitgewisseld tussen de trein en het bloksysteem.


Zie: Wikipedia signalling block systems voor een beschrijving van diverse bloksystemen en een vergelijkingstabel
Zie: Wikipedia absolute block signalling voor een beschrijving van voornamelijk Britse absolute block signalling systemen en een beschrijving van de werking blokinstrumenten


Literatuur:



Laatste aanpassing: 10 maart 2023